کد مطلب:283402 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:228
گستره ی جغرافیایی نظارت و عملکرد سازمان نیابت
از مطالعه ی شواهد موجود برای شناسایی گستره ی جغرافیایی نظارت ساختار رهبری كننده ی شیعه در دوران غیبت صغری درمی یابیم كه گوشه و كنار سرزمین های شیعه نشین آن روز به وسیله ی این شبكه ی پنهانی با مركز رهبری كننده ی آن در بغداد و سامراء ارتباط داشته اند. بنا بر شواهد موجود، فهرستی از سرزمین های زیر پوشش این سازمان، از این قرار است:
1) جزیرة العرب شامل: مدینه، مكّه، یمن و بحرین.
2) عراق شامل: كوفه، بغداد، سامراء، مدائن، قُراء سواد، واسط، بصره، نصیبین و موصل.
3) شمال آفریقا شامل: مصر و مغرب.
4) ایران شامل: قم، آوه (آبه)، ری، قزوین، همدان، دینور، قرمیسین، آذربایجان، اهواز.
5) خراسان و ماوراء النهر شامل: بیهق، نیشابور، مرو، بلخ، كابل، سمرقند، كش، بخارا و...
آن سان كه گذشت، نایبان چهارگانه با همكاری و همراهی شماری دستیار و وكیل، جریان هدایت و رهبری شیعه در دوران حیرت یا غیبت را به پیش می بردند. نخستین سفیر ناحیه ی مقدسه با هم یاری سه وكیل برجسته در بغداد، كار خود را در دوران حسّاس و سرنوشت ساز آغاز غیبت صغری ، انجام داده است. نام سه تن دستیار او عبارت است از: «احمدبن اسحاق اشعری قمی»، «حاجزبن یزید وشّاء» و «محمدبن احمدبن جعفر قطّان قمی». [1] البته فرزند وی؛ یعنی «محمدبن عثمان عمری» نیز در كنار پدر به فعالیت مشغول بوده است. با مرگ سفیر اوّل و جانشینی پسرش، همان دستیاران پیشین در كنار دومین سفیر، به فعالیت خود، ادامه دادند. گویا این دستیاران در دوران بلند مدت نیابت سفیر دوّم بدرود حیات گفته اند. سفیر دوّم نیز برای پیشبرد امور، دستیاران دیگری برای خود برگزید و با كمك آنان، كار نظارت بر سازمان و ارتباط با وكیلان سرزمین های دیگر را اداره می كرد. بنا بر تصریح شیخ طوسی، در بغداد ده نفر وكیل زیر نظر سفیر دوّم و برای انجام دستورهای او مشغول به كار بودند. [2] .
«حسین بن روح نوبختی» كه پس از درگذشت سفیر دوّم، به فرمان ناحیه ی مقدّسه، عهده دار مقام نیابت شد، خود یكی از كارگزاران سفیر دوّم بوده است. در روزهای پایانی زندگی سفیر دوّم، برای این كه شیعیان با حسین بن روح بیشتر آشنا شوند، امور نیابت به ویژه دریافت وجوه شرعی، بیشتر به وی سپرده شده بود. [3] .
با آغاز نیابت ابن روح، دستیاران سفیر دوّم هم چنان در كنار سفیر سوّم به فعالیت ادامه دادند. یكی از دستیاران برجسته ی ابن روح، كه حتی در دوران زندانی بودن وی، به عنوان اداره كننده ی امور، ایفای نقش می كرد، «ابوجعفر محمدبن ابی العزاقر» معروف به «شلمغانی» بود. وی بعدها به دلیل سوء استفاده از منصب و جایگاه خویش و بیان برخی عقیده های ناصواب مانند عقیده ی «حلول»، از سمت خود عزل شد و به لعن ناحیه ی مقدسه، دچار گشت. [4] .
نام دستیاران سفیر چهارم، به دست ما نرسیده است، ولی می توان حدس زد كه برخی از دستیاران سومین سفیر، پس از درگذشت وی، هم چنان در پست خود به كار مشغول بوده اند.
افزون بر كارگزاران و معاونان برجسته ی سفیران كه معمولاً در بغداد یا شهرهای پیرامون آن زندگی می كردند. وكیلان ساكن در دیگر سرزمین های شیعه نشین نیز در خدمت نایبان چهارگانه و زیر نظر آنان مشغول فعالیت بوده اند. ره آورد بررسی مفصّل در منابع رجالی و روایی، یافتن نام چهل تن از این وكیلان بوده است. برخی از آنان عبارتند از: حسن بن نضر قمی، أبوصدام، ابوعلی محمدبن احمدبن حمّاد مروزی محمودی، جعفربن عبدالغفار، ابوالحسین محمدبن جعفر اسدی رازی، محمدبن شاذان بن نعیم نیشابوری، قاسم بن علاء آذربایجانی، حسن بن قاسم بن علاء آذربایجانی، علی بن حسین بن علی طبری سمرقندی، ابومحمّد جعفربن معروف كشی، بسّامی، عاصمی، ابوجعفر محمدبن علی شلمغانی،ابوالقاسم حسن بن احمد، ابوجعفر محمدبن احمد زجوزجی، ابوجعفر محمدبن علی اسود، محمّد بن عباس قمی، احمدبن متّیل قمی، ابوعبداللَّه بزوفری، ابو علی محمدبن ابی بكر همام بن سهیل كاتب اسكافی، ابومحمّد حسن بن علی جناء نصیبی و....
بدین ترتیب، نایبان چهار گانه با هدایت فعالیت های سازمان پر سابقه ی وكالت، در دوران غیبت صغری ، توانستند راه ارتباطی مطمئن و كارگشایی بین ناحیه ی مقدسه و شیعیان سرزمین های گوناگون باشند و از آن به بهترین روش برای حفظ سازمان رهبری جهان تشیع در این دوره ی حسّاس و سرنوشت ساز، بهره جویند.
بنابراین، شناخت دقیق فعالیت های نایبان چهارگانه، گستره ی كار آنان و چگونگی رهبری جامعه ی شیعه در دوران هفتاد ساله ی غیبت صغری ، بدون توجه به پیشینه ی پیدایش و فعالیت های شبكه ی ارتباطی وكالت در دوره های پیشین، ممكن نخواهد بود. سازمان نیابت، ادامه ی فعالیت شمار بسیاری وكیل و سروكیل بود كه پس از زمان امام صادق علیه السلام، با دقت و نظم فراوان، گردش امور را در سرزمین های شیعه نشین به دست گرفته و خط ارتباطی بین شیعیان و مراكز استقرار ائمه علیهم السلام را در مدینه، بغداد، مرو و سامراء حفظ كرده بودند.
با درگذشت سفیر چهارم و صدور توقیعی از سوی ناحیه ی مقدسه خطاب به وی - چند روز پیش از وفاتش - او موظّف شد كه دیگر برای به دست گیری جریان سفارت و نیابت، جانشینی برنگزیند و در همان توقیع، پایان دوران غیبت صغری و آغاز دوران غیبت كبرا (غیبت تامّه) اعلام گردید.
با پایان یافتن دوران غیبت صغری و با درگذشت آخرین رهبر شبكه ی وكالت و نیابت (سفیر چهارم)، دوران فعالیت سازمان وكالت پس از دو قرن تلاش به پایان رسید و سازمان فقاهت در طول دوران غیبت كبرا، ادامه دهنده ی راه سازمان وكالت تا عصر حاضر گشت.
1) جزیرة العرب شامل: مدینه، مكّه، یمن و بحرین.
2) عراق شامل: كوفه، بغداد، سامراء، مدائن، قُراء سواد، واسط، بصره، نصیبین و موصل.
3) شمال آفریقا شامل: مصر و مغرب.
4) ایران شامل: قم، آوه (آبه)، ری، قزوین، همدان، دینور، قرمیسین، آذربایجان، اهواز.
5) خراسان و ماوراء النهر شامل: بیهق، نیشابور، مرو، بلخ، كابل، سمرقند، كش، بخارا و...
آن سان كه گذشت، نایبان چهارگانه با همكاری و همراهی شماری دستیار و وكیل، جریان هدایت و رهبری شیعه در دوران حیرت یا غیبت را به پیش می بردند. نخستین سفیر ناحیه ی مقدسه با هم یاری سه وكیل برجسته در بغداد، كار خود را در دوران حسّاس و سرنوشت ساز آغاز غیبت صغری ، انجام داده است. نام سه تن دستیار او عبارت است از: «احمدبن اسحاق اشعری قمی»، «حاجزبن یزید وشّاء» و «محمدبن احمدبن جعفر قطّان قمی». [1] البته فرزند وی؛ یعنی «محمدبن عثمان عمری» نیز در كنار پدر به فعالیت مشغول بوده است. با مرگ سفیر اوّل و جانشینی پسرش، همان دستیاران پیشین در كنار دومین سفیر، به فعالیت خود، ادامه دادند. گویا این دستیاران در دوران بلند مدت نیابت سفیر دوّم بدرود حیات گفته اند. سفیر دوّم نیز برای پیشبرد امور، دستیاران دیگری برای خود برگزید و با كمك آنان، كار نظارت بر سازمان و ارتباط با وكیلان سرزمین های دیگر را اداره می كرد. بنا بر تصریح شیخ طوسی، در بغداد ده نفر وكیل زیر نظر سفیر دوّم و برای انجام دستورهای او مشغول به كار بودند. [2] .
«حسین بن روح نوبختی» كه پس از درگذشت سفیر دوّم، به فرمان ناحیه ی مقدّسه، عهده دار مقام نیابت شد، خود یكی از كارگزاران سفیر دوّم بوده است. در روزهای پایانی زندگی سفیر دوّم، برای این كه شیعیان با حسین بن روح بیشتر آشنا شوند، امور نیابت به ویژه دریافت وجوه شرعی، بیشتر به وی سپرده شده بود. [3] .
با آغاز نیابت ابن روح، دستیاران سفیر دوّم هم چنان در كنار سفیر سوّم به فعالیت ادامه دادند. یكی از دستیاران برجسته ی ابن روح، كه حتی در دوران زندانی بودن وی، به عنوان اداره كننده ی امور، ایفای نقش می كرد، «ابوجعفر محمدبن ابی العزاقر» معروف به «شلمغانی» بود. وی بعدها به دلیل سوء استفاده از منصب و جایگاه خویش و بیان برخی عقیده های ناصواب مانند عقیده ی «حلول»، از سمت خود عزل شد و به لعن ناحیه ی مقدسه، دچار گشت. [4] .
نام دستیاران سفیر چهارم، به دست ما نرسیده است، ولی می توان حدس زد كه برخی از دستیاران سومین سفیر، پس از درگذشت وی، هم چنان در پست خود به كار مشغول بوده اند.
افزون بر كارگزاران و معاونان برجسته ی سفیران كه معمولاً در بغداد یا شهرهای پیرامون آن زندگی می كردند. وكیلان ساكن در دیگر سرزمین های شیعه نشین نیز در خدمت نایبان چهارگانه و زیر نظر آنان مشغول فعالیت بوده اند. ره آورد بررسی مفصّل در منابع رجالی و روایی، یافتن نام چهل تن از این وكیلان بوده است. برخی از آنان عبارتند از: حسن بن نضر قمی، أبوصدام، ابوعلی محمدبن احمدبن حمّاد مروزی محمودی، جعفربن عبدالغفار، ابوالحسین محمدبن جعفر اسدی رازی، محمدبن شاذان بن نعیم نیشابوری، قاسم بن علاء آذربایجانی، حسن بن قاسم بن علاء آذربایجانی، علی بن حسین بن علی طبری سمرقندی، ابومحمّد جعفربن معروف كشی، بسّامی، عاصمی، ابوجعفر محمدبن علی شلمغانی،ابوالقاسم حسن بن احمد، ابوجعفر محمدبن احمد زجوزجی، ابوجعفر محمدبن علی اسود، محمّد بن عباس قمی، احمدبن متّیل قمی، ابوعبداللَّه بزوفری، ابو علی محمدبن ابی بكر همام بن سهیل كاتب اسكافی، ابومحمّد حسن بن علی جناء نصیبی و....
بدین ترتیب، نایبان چهار گانه با هدایت فعالیت های سازمان پر سابقه ی وكالت، در دوران غیبت صغری ، توانستند راه ارتباطی مطمئن و كارگشایی بین ناحیه ی مقدسه و شیعیان سرزمین های گوناگون باشند و از آن به بهترین روش برای حفظ سازمان رهبری جهان تشیع در این دوره ی حسّاس و سرنوشت ساز، بهره جویند.
بنابراین، شناخت دقیق فعالیت های نایبان چهارگانه، گستره ی كار آنان و چگونگی رهبری جامعه ی شیعه در دوران هفتاد ساله ی غیبت صغری ، بدون توجه به پیشینه ی پیدایش و فعالیت های شبكه ی ارتباطی وكالت در دوره های پیشین، ممكن نخواهد بود. سازمان نیابت، ادامه ی فعالیت شمار بسیاری وكیل و سروكیل بود كه پس از زمان امام صادق علیه السلام، با دقت و نظم فراوان، گردش امور را در سرزمین های شیعه نشین به دست گرفته و خط ارتباطی بین شیعیان و مراكز استقرار ائمه علیهم السلام را در مدینه، بغداد، مرو و سامراء حفظ كرده بودند.
با درگذشت سفیر چهارم و صدور توقیعی از سوی ناحیه ی مقدسه خطاب به وی - چند روز پیش از وفاتش - او موظّف شد كه دیگر برای به دست گیری جریان سفارت و نیابت، جانشینی برنگزیند و در همان توقیع، پایان دوران غیبت صغری و آغاز دوران غیبت كبرا (غیبت تامّه) اعلام گردید.
با پایان یافتن دوران غیبت صغری و با درگذشت آخرین رهبر شبكه ی وكالت و نیابت (سفیر چهارم)، دوران فعالیت سازمان وكالت پس از دو قرن تلاش به پایان رسید و سازمان فقاهت در طول دوران غیبت كبرا، ادامه دهنده ی راه سازمان وكالت تا عصر حاضر گشت.
[1] تاريخ سياسي غيبت امام دوازدهم(عج)، ص 149.
[2] الغيبة، ص 227.
[3] همان، صص 223 و 227.
[4] همان، صص 183 و 248.